Ovis aries
Delja është ndër kafshët e para të zbutura nga njeriu. I përket rendit të chapunkarit. Është marrë nga zbutja e muflonit rreth 12,000 vjet më parë. Ka rreth 200 raca delesh në botë, të përhapura në të gjithë botën, me përjashtim të veriut të largët. Është rritur për mish, qumësht, lëkurë dhe lesh. Leshi i deleve është më i përdoruri.
Pesha dhe madhësia ndryshojnë shumë nga njëra racë në tjetrën. Delja mesatare është e gjatë 1.50 metra dhe e lartë 90 cm. Pesha varion nga 45 deri në 150 kilogramë.
Mund të shumohet sapo të jetë një vjeç e gjysmë. Gjatë çiftëzimit, meshkujt godasin njëri-tjetrin me brirët e tyre. Pas 150 ditësh çiftëzimi, femra zakonisht lind një qengj.
Ushqyerja me gji zgjat 4 muaj. Delja është ripërtypës barngrënës: në dimër qëndron në tufë dhe ushqehet me sanë dhe drithëra nga bimët e drithërave, në pranverë kullot në kullota. Jetëgjatësia është 10 deri në 12 vjet, megjithëse disa dele mund të jetojnë deri në 20 vjet. Si të gjithë ripërtypësit, delet kanë një sistem të ndërlikuar tretës që i ndihmon ata të zbërthejnë celulozën nga bimët dhe farat në karbohidrate të thjeshta. Ata kanë zhvilluar shqisat e nuhatjes dhe shijes, gjë që i ndihmon të dallojnë shijet e ëmbla dhe të tharta dhe të shmangin barishtet me shije të hidhur. Shqisa e shikimit dhe prekjes i ndihmon ata të përcaktojnë nëse një bimë është e lëngshme. Ata kanë një fushë të gjerë shikimi, veçanërisht racat që nuk kanë qime në fytyrë. Në racat e deleve që kanë leshin e fytyrës, nëse nuk është e qethur, fusha e tyre e shikimit mund të reduktohet dhe të çojë në "verbëri të leshit". Mendohet se delet kanë shikim me ngjyra dhe mund të dallojnë midis të zezës, të kuqes, gri, jeshile, të verdhë dhe të bardhë. në ngjyrë. Gjatë kullotjes, delet mbajnë komunikim vizual me njëra-tjetrën përmes shikimit, kështu që shpesh anojnë kokën për të kontrolluar pozicionin e deleve të tjera në tufë. Kjo i ndihmon ata të ndjekin kopenë ndërsa lëvizin nëpër kullotje. Delet kanë gjëndra aromatike në para syve dhe ndërdigjitale në këmbë.Këto gjëndra aromatike në këmbë mendohet se ndihmojnë delet e humbura për të shënuar aromat e kopesë dhe për t'i gjetur më lehtë ato.Modernizimi dhe zhvillimi i shpejtë i teknologjisë dixhitale kanë gjetur aplikim edhe në kultivimin e deleve. Moderne barinjtë monitorojnë kopenë me dronë dhe e gjejnë lehtësisht delen e humbur.
Mund ta dini ose jo...
Delet kanë bebëza horizontale me shikim të shkëlqyeshëm periferik dhe një fushë shikimi prej 270° deri në 320°, e cila u lejon atyre të shohin pas tyre pa e kthyer kokën. Në të kaluarën, telat (tellat) për instrumentet me tela (harpa, violinë, violë) prodhoheshin nga zorrët e trasha të deleve (dhe dhive). Sot nuk përdoret më për këtë, por për prodhimin e fillit kirurgjik “catgut” i cili përdoret për qepjen e organeve të brendshme, pasi pas një kohe të shkurtër absorbohet shpejt.Delet konsiderohen si kafshë jo inteligjente, por praktika tregon se nuk është kështu dhe se mund edhe të stërviten, sepse njohin fytyrat dhe gjendjen emocionale të bariut.Kur humbasin dhe izolohen, delet janë nën stres të madh. Disa eksperimente vërtetuan se nëse vendoseshin në nje pasqyre u zvogelua stresi.Kjo do te thote se shikimi i deleve te tjera nga tufa te cilat i kullosin i qet dhe ulet stresi.Delet me te famshme ne bote eshte Dolly.Ajo eshte gjitari i pare i rritur i klonuar nepermjet gjenetike inxhinieri.